سرامیک در جهان: از دوران باستان تا تمدن های اولیه

بین النهرین

تاریخ سرامیک به دوران نوسنگی بازمی ;گردد، تقریباً به هزاره هفتم قبل از میلاد، جایی که اولین نمونه ;های سفال در مناطق مختلف جهان از جمله بین ;النهرین، مصر و یونان ظاهر شدند. در بین ;النهرین، تمدن ها نقش مهمی در توسعه سفال ایفا کردند. سفال عبید که قدمت آن به 5300 تا 4300 قبل از میلاد می ;رسد، با خاک رس مایل به سبز و طرح ;های هندسی نقاشی ;شده بر روی ظروف نازک مشخص می ;شود. این سفال ;ها نشان ;دهنده اولین تلاش ;های هنری و استفاده از تکنیک ;های اولیه پخت هستند.

در دوره 4000-3100 قبل از میلاد تولید انبوه سفال ;های ساخته ;شده با چرخ سفال ;گری رواج یافت که شامل کاسه ;های لبه ;پخ ;دار و ظروف دهانه ;دار بود. این تحولات نشان ;دهنده پیشرفت ;های تکنولوژیکی و افزایش کارایی در تولید سرامیک بود. بررسی سفال ;های بین ;النهرین اطلاعات ارزشمندی از زندگی روزمره، سلسله ;مراتب اجتماعی، شبکه ;های تجاری و فرهنگ تمدن ;های باستانی این منطقه ارائه می ;دهد.

 

مصر باستان

در مصر باستان، سرامیک نقش مهمی در فرهنگ و باورهای مذهبی داشت. مصریان باستان از خاک رس قرمز بدون لعاب برای ساخت ظروف سفالی استفاده می ;کردند و همچنین در توسعه سرامیک ;های لعاب ;دار، به ;ویژه فایانس (در زبان عرب خزف)، نوآوری ;هایی به وجود آوردند. فایانس، ماده ;ای سرامیکی با بدنه سیلیسی و لعاب براق و رنگارنگ بود که اغلب به رنگ آبی فیروزه ;ای تولید می ;شد .

فایانس به دلیل شباهت به سنگ ;های نیمه ;قیمتی مانند فیروزه، ارزشمند بود و برای ساخت اشیای مختلفی مثل مجسمه ;ها، ظروف، جواهرات و اشیای آیینی استفاده می ;شد. مصریان باستان فایانس را ماده ;ای جادویی می ;دانستند که با درخشش ابدی خورشید و قدرت تولد دوباره مرتبط بود.

یونان باستان

سفال یونان باستان که از حدود 1000 سال قبل از میلاد متمایز شد، به دلیل طراحی ;های هنری و تکنیک ;های تزئینی خاص خود مشهور است. سفال ;های یونانی به چهار نوع اصلی تقسیم می ;شوند: سبک هندسی، کورنتی، رنگ سیاه آتنی و رنگ قرمز آتنی. سبک هندسی (حدود 1000-700 پیش از میلاد) با نقوش هندسی و اشکال انتزاعی مشخص می ;شود.

در دوره طرح ;های رنگ سیاه (قرن 7 تا 5 قبل از میلاد)، نقوش مشکی بر روی زمینه قرمز نقاشی می ;شدند و در دوره طرح ;های رنگ قرمز (حدود 530 پیش از میلاد)، تصاویر معکوس شده و نقوش قرمز بر روی زمینه ; مشکی قرار می ;گرفتند. سفال یونانی علاوه بر کاربرد روزمره، به ;عنوان آثار هنری ارزشمند و ابزاری برای بیان داستان ;های اساطیری و صحنه ;های زندگی اجتماعی استفاده می ;شد.

روم باستان

در روم باستان، سفال نقش مهمی در اقتصاد و تجارت داشت. سفال ;گری در روم به طور گسترده برای ساخت ظروف غذاخوری، نگهداری و حمل ;ونقل کالاها استفاده می شد. Terra Sigillata، نوعی سفال رومی با روکش قرمز براق، به دلیل کیفیت و زیبایی خود شناخته شده و به ;طور گسترده در سراسر امپراتوری روم تجارت می ;شد. تحول سفال رومی از جمهوری اولیه تا اواخر امپراتوری، نشان ;دهنده تغییرات در فناوری، سبک زندگی و سلیقه در طول تاریخ روم است.

 

 

سرامیک و کاشی در ایران: تاریخچه و تحولات

مقدمه

صنعت کاشی ;سازی ایران به دوران پیش از اسلام و حتی پیش از میلاد مسیح بازمی ;گردد. نمونه ;هایی از کاشی ;کاری 400 سال پیش از میلاد در کاخ هخامنشی شوش یافت شده که اکنون در موزه ;های فرانسه نگهداری می ;شود. پس از اسلام، این هنر در ایران ادامه یافت و در دوره صفویه به اوج خود رسید. شاهکارهایی نظیر کاشی ;کاری ;های مسجد شیخ لطف ;الله اصفهان به ;عنوان نمونه ;های بی ;نظیری از معرق ;کاری مطرح هستند. با این حال، این صنعت در دوره قاجاریه رو به افول گذاشت و تا دهه 1330 تقریباً از میان رفت.

تا سال 1342، صنعت کاشی ;سازی ایران با ورود چندین کارگاه تولیدی احیا شد و با به ;کارگیری فناوری ;های مدرن و خودکار، تولید کاشی ;های باریک ;تر و باکیفیت ;تر آغاز گردید. اما ورود کارخانه ;های خارجی و محصولات وارداتی، مانعی برای رشد کامل این صنعت شد. پس از مدتی، تولید کاشی در ایران به واحدهای وارداتی وابسته شد.

 

آغاز سفالگری

تاریخچه سرامیک در ایران بسیار طولانی و غنی است و شواهدی از آن به دوران نوسنگی، حدود هزاره هفتم قبل از میلاد، بازمی ;گردد. ریشه سفالگری ایرانی را می ;توان به حدود 8000 سال قبل از میلاد ردیابی کرد. این سابقه طولانی، بیانگر تکامل فرهنگی، تکنولوژیکی و هنری سرامیک در ایران است.

 

دوره سلجوقی

در دوره سلجوقی (قرن 11 و 12 میلادی)، هنر کاشی ;کاری در ایران به اوج شکوفایی رسید. سلجوقیان با نوآوری در طراحی کاشی ;های سرامیکی، به ;ویژه استفاده از رنگ ;های فیروزه ;ای زنده و الگوهای هندسی، به این هنر تحولی عظیم بخشیدند. تکنیک ;های لعاب ;کاری پیشرفته و موزاییک ;های برش ;خورده از ویژگی ;های بارز هنر سلجوقی بودند. مسجد جامع متعلق به این دوره، نمونه ;ای از هنر کاشی ;کاری سلجوقی است.

 

کاشان: مرکز تولید سرامیک و کاشی

شهر کاشان از دوران کهن به ;عنوان مرکز مهم تولید سرامیک، خصوصاً ظروف لعاب ;دار و کاشی ;های زینتی، شهرت داشت. اوج تولید ظروف مرغوب در این منطقه مربوط به اواخر قرن دوازدهم تا چهاردهم میلادی است. دو تکنیک برجسته مورد استفاده در سرامیک ;های کاشان، نقاشی لستر و مینای چند رنگه بود.

 

کاشان به دلیل موقعیت نزدیک به منابع مواد اولیه مورد نیاز، به کانونی برای تولید سرامیک ;های باکیفیت تبدیل شد. نام ;های بسیاری از هنرمندان سفالگر کاشان، مانند ابوزید و خانواده ابوطاهر، در اسناد تاریخی ثبت شده است.

 

دوره تیموری

در قرون 14 و 15 میلادی، هنر سفال ایران تحت تأثیر هنر چینی قرار گرفت. این تأثیر در استفاده از نقش ;مایه ;های آبی و سفید دیده می ;شود. ویژگی برجسته سرامیک تیموری، تولید بشقاب ;های لعاب ;دار سفید با طرح ;های سیاه ;رنگ نقاشی شده در زیر لعاب بود. تکنیک ;هایی نظیر تزئین مینایی و کاشی ;های برش ;خورده در این دوره به اوج خود رسید.

 

دوره صفوی

در دوره صفوی (قرن 16 تا 18 میلادی)، هنر کاشی ;کاری ایران به اوج جدیدی از ظرافت و تجمل رسید. کاشی ;های صفوی، به ;ویژه در شهرهای اصفهان و نائین، با استفاده از تکنیک ;هایی مانند «هفت ;رنگ» و «معرق»، تصاویری از باغ ;ها، نقش ;مایه ;های گل و گیاه و صحنه ;های انسانی را به تصویر می ;کشیدند. این کاشی ;ها، از جمله زیباترین آثار هنری معماری آن دوران هستند.

 

دوره های رشد و تحولات صنعت سرامیک در ایران

صنعت کاشی و سرامیک ایران طی بیش از شش دهه تاریخ معاصر خود، دوران پرفراز و نشیبی را پشت سر گذاشته و از یک صنعت نوپا به یکی از قطب ;های مهم تولید در سطح منطقه و جهان تبدیل شده است. این صنعت که با پیشینه غنی هنر کاشی ;کاری سنتی ایران پیوند خورده، طی چهار دوره متمایز تکامل یافته است: دوره نخست (۱۳۳۸-۱۳۵۷) با شکل ;گیری اولین واحدهای صنعتی و بهره ;مندی از سرمایه ;های تجاری؛ دوره دوم (۱۳۵۸-۱۳۶۸) با رویکرد خودکفایی پس از انقلاب و در دوران جنگ تحمیلی؛ دوره سوم (۱۳۶۸-۱۳۷۹) با رشد چشمگیر پس از جنگ و ورود به بازارهای صادراتی؛ و دوره چهارم (۱۳۸۰ تاکنون) با افزایش بی ;رویه ظرفیت تولید، ارتقای تکنولوژی و مواجهه با چالش ;های مازاد عرضه، که هر کدام ویژگی ;ها و دستاوردهای منحصربه ;فردی در تحول این صنعت استراتژیک داشته ;اند.

 

دوره اول (۱۳۳۸–۱۳۵۷): رشد اولیه و تأسیس واحدهای صنعتی

در سال ;های قبل از انقلاب، صنعت کاشی و سرامیک ایران پایه ;گذاری شد. در این دوران، سرمایه ;های تجاری که عمدتاً از بازارهای سنتی و تجارت کالاهای مصرفی به دست آمده بودند، به سمت راه ;اندازی واحدهای تولیدی کاشی و سرامیک هدایت شدند.

مزایای رقابتی ایران در این دوره شامل موارد زیر بود:

• منابع اولیه فراوان: دسترسی به معادن غنی خاک رس، فلدسپات و کائولن در نقاط مختلف کشور
• نیروی کار ارزان و نسبتاً ماهر: حضور صنایع سنتی سفال و کاشی ;کاری در ایران و تجربه تاریخی در این زمینه
• انرژی ارزان: یارانه ;های دولتی برای سوخت و انرژی که هزینه ;های تولید را کاهش می ;داد
• حمایت دولتی: سیاست ;های حمایتی دولت پهلوی از صنایع داخلی در قالب برنامه ;های توسعه اقتصادی

 

نخستین کارخانه ;های بزرگ مقیاس کاشی و سرامیک در این دوره عبارت بودند از:

• کارخانه کاشی ایرانا – اولین کارخانه تولید کاشی و سرامیک (تأسیس 1336)
• کارخانه کاشی پارس – اولین کارخانه تولید کاشی دیواری در کشور (تأسیس 1352)

تکنولوژی تولید در این دوره عمدتاً وارداتی بود و از کشورهای ایتالیا و آلمان تأمین می ;شد. محصولات تولیدی در این دوره بیشتر شامل کاشی ;های دیواری لعابدار با اندازه ;های ۱۵×۱۵ سانتی ;متر بود. ظرفیت تولید کل کشور در پایان این دوره به حدود ۷ میلیون مترمربع در سال رسید.

بازار مصرف در این دوره بیشتر محدود به مناطق شهری و ساختمان ;های لوکس بود و بخش عمده ;ای از بازار کاشی ;های با کیفیت بالا توسط واردات از کشورهای اروپایی به ;ویژه ایتالیا تأمین می ;شد.

 

دوره دوم (۱۳۵۸–۱۳۶۸): دوران خودکفایی بعد از انقلاب

پس از انقلاب اسلامی و با شروع جنگ تحمیلی، سیاست ;های اقتصادی کشور به سمت خودکفایی سوق پیدا کرد. این تغییر رویکرد تأثیرات مهمی بر صنعت کاشی و سرامیک داشت:

 

• طرح ;های توسعه دولتی: دولت برنامه گسترده ;ای برای احداث ۱۰ کارخانه جدید کاشی و سرامیک با ظرفیت هر کدام حدود ۲ میلیون مترمربع در سال را آغاز کرد. این طرح ;ها در استان ;های مختلف از جمله یزد، اصفهان، کرمان و خراسان اجرا شدند.
• محدودیت واردات: به دلیل کمبود ارز و سیاست ;های حمایتی، واردات کاشی و سرامیک تقریباً متوقف شد و تعرفه ;های گمرکی بالایی برای محصولات وارداتی وضع گردید.
• چالش ;های تکنولوژیک: تحریم ;ها و مشکلات انتقال ارز باعث شد تا دسترسی به تکنولوژی روز دنیا محدود شود. در نتیجه، بسیاری از کارخانه ;ها با تکنولوژی قدیمی ;تر و گاه بومی ;سازی شده به فعالیت پرداختند.
• تمرکز بر نیاز داخلی: تولیدات این دوره عمدتاً برای تأمین نیازهای اولیه کشور در دوران بازسازی و جنگ بود و کیفیت محصولات در اولویت دوم قرار داشت.

 

در این دوره تولید کاشی و سرامیک از حدود ۷ میلیون مترمربع در ابتدای دوره به حدود ۲۰ میلیون مترمربع در سال ۱۳۶۸ رسید. همچنین تنوع محصولات کاهش یافت و عمدتاً کاشی ;های سفید ساده در ابعاد محدود تولید می ;شد.

 

دوره سوم (۱۳۶۸–۱۳۷۹): رشد پس از جنگ ایران و عراق

با پایان جنگ تحمیلی و آغاز دوران سازندگی، صنعت کاشی و سرامیک وارد مرحله جدیدی شد:

 

• سرمایه ;گذاری بخش خصوصی: با اجرای سیاست ;های تعدیل اقتصادی و خصوصی ;سازی، زمینه برای حضور گسترده ;تر بخش خصوصی در این صنعت فراهم شد. شرکت ;هایی مانند کاشی مرجان، کاشی کویر، کاشی میبد و کاشی تبریز در این دوره تأسیس یا توسعه یافتند.
• انتقال تکنولوژی: با بهبود نسبی روابط بین ;المللی، امکان واردات ماشین ;آلات و تجهیزات پیشرفته ;تر فراهم شد. تکنولوژی پرس هیدرولیک، کوره ;های غلتکی و خط لعاب اتوماتیک وارد ایران شد.
• تنوع محصولات: تولید کاشی ;های کف (گرانیتی و سرامیکی) در کنار کاشی ;های دیواری گسترش یافت و ابعاد متنوع ;تری مانند ۳۰×۳۰، ۴۰×۴۰ و ۶۰×۶۰ سانتی ;متر به سبد محصولات اضافه شد.
• صادرات: برای نخستین بار، محصولات ایرانی به بازارهای منطقه از جمله کشورهای آسیای میانه، عراق، افغانستان و حاشیه خلیج فارس صادر شد. حجم صادرات از حدود ۱ میلیون مترمربع در سال ۱۳۷۰ به بیش از ۱۵ میلیون مترمربع در سال ۱۳۷۹ رسید.
• قطب ;های تولیدی: در این دوره، استان یزد به عنوان قطب اصلی تولید کاشی و سرامیک کشور مطرح شد و شهرهای میبد، اردکان و یزد میزبان ده ;ها کارخانه تولیدی شدند.

 

رشد تولید در این دوره چشمگیر بود و با نرخ متوسط سالانه ۸.۲ درصد، ظرفیت تولید کشور به حدود ۷۵ میلیون مترمربع در پایان این دوره رسید.

 

دوره چهارم (۱۳۸۰ تاکنون): رشد بی ;رویه و مازاد تولید

این دوره با رویکرد توسعه کمی صنعت و افزایش ظرفیت تولید آغاز شد:

 

• تسهیلات بانکی گسترده: بانک ;ها به ویژه بانک صنعت و معدن، تسهیلات قابل توجهی برای ایجاد واحدهای جدید تولیدی اختصاص دادند که منجر به افزایش بی ;رویه تعداد کارخانه ;ها شد.
• ورود سرمایه ;های غیرتخصصی: بسیاری از سرمایه ;گذاران بدون تخصص و تجربه کافی در این حوزه، جذب سودآوری ظاهری صنعت شدند و واحدهای جدیدی راه ;اندازی کردند.
• افزایش ناموزون ظرفیت: ظرفیت تولید از حدود ۷۵ میلیون مترمربع در سال ۱۳۸۰ به بیش از ۷۰۰ میلیون مترمربع در سال ۱۴۰۰ رسید، در حالی که میزان مصرف داخلی به طور متوسط سالانه ۲۰۰ تا ۲۵۰ میلیون مترمربع بود.
• ارتقای تکنولوژی: در این دوره، تکنولوژی ;های جدیدی مانند چاپ دیجیتال، پولیش و رکتیفای وارد صنعت شد و امکان تولید محصولات با کیفیت ;تر و متنوع ;تر فراهم گردید.

 

چالش ;های پیش آمده در این دوره:

۱. مازاد تولید: از اواسط دهه ۱۳۸۰، تولید از میزان تقاضای داخلی و صادراتی پیشی گرفت و باعث شد بسیاری از واحدها با کمتر از ۵۰ درصد ظرفیت خود فعالیت کنند.

۲. رقابت منفی قیمتی: به دلیل عرضه بیش از تقاضا، رقابت قیمتی شدیدی بین تولیدکنندگان شکل گرفت که به کاهش حاشیه سود و حتی زیان ;دهی برخی واحدها منجر شد.

۳. افت کیفیت: برخی واحدها برای کاهش هزینه ;ها، از کیفیت محصولات خود کاستند که به اعتبار کلی کاشی ایرانی در بازارهای داخلی و خارجی آسیب زد.

۴. چالش ;های صادراتی: علی ;رغم رشد صادرات تا حدود ۱۲۰ میلیون مترمربع در برخی سال ;ها، موانعی مانند تحریم ;ها، مشکلات بانکی، نوسانات ارزی و هزینه ;های بالای حمل و نقل، توسعه پایدار صادرات را با مشکل مواجه کرد.

۵. بحران انرژی: افزایش قیمت حامل ;های انرژی و محدودیت ;های گازرسانی در فصول سرد سال، چالش ;های جدی برای این صنعت انرژی ;بر ایجاد کرد.

 

اقدامات اصلاحی و چشم ;انداز آینده:

از سال ۱۳۹۵ به بعد، تلاش ;هایی برای ساماندهی این صنعت انجام شده است:

• تمرکز بر ارتقای کیفیت: حرکت به سمت تولید محصولات با ارزش افزوده بالاتر مانند پرسلان، اسلب ;های بزرگ و محصولات دکوراتیو
• بهینه ;سازی مصرف انرژی: نوسازی کوره ;ها و تجهیزات فرسوده برای کاهش مصرف انرژی
• توسعه بازارهای صادراتی جدید: تلاش برای ورود به بازارهای اروپا، آفریقا و آمریکای جنوبی
• ادغام واحدهای کوچک: شکل ;گیری گروه ;ها و هلدینگ ;های بزرگ تولیدی برای افزایش توان رقابتی
• نوآوری در محصولات: توسعه کاشی ;های هوشمند، آنتی باکتریال و کاشی ;های با کاربردهای خاص

 

جمع بندی:

کاشی پارس از بدو تأسیس تاکنون نقشی مهم و کلیدی در شکل ;گیری و توسعه صنعت کاشی و سرامیک ایران ایفا کرده است. این برند همواره با تولید محصولات باکیفیت و تطبیق با نیازهای روز بازار، یکی از پیشگامان این صنعت بوده است. کاشی پارس با سرمایه ;گذاری در فناوری ;های پیشرفته، طرح ;های خلاقانه و استفاده از مواد اولیه استاندارد، توانسته است جایگاهی ممتاز در عرصه داخلی و بین ;المللی کسب کند.

امروز، کاشی پارس به ;عنوان نمادی از تلفیق هنر و فناوری شناخته می ;شود و محصولات آن، انتخاب اول بسیاری از معماران و طراحان داخلی برای پروژه ;های مسکونی و تجاری است. این برند علاوه بر حفظ میراث کیفی ایران، با تطبیق خود با روندهای جهانی، قدم ;های استواری در مسیر توسعه پایدار و نوآوری برداشته است.